Il 7 marzo è l’anniversario della nascita (nel 1782) del Cardinale Angelo Mai (1782-1854),
it.wikipedia.org/wiki/Angelo_Mai
noto soprattutto per aver ritrovato in un palinsesto vaticano, mediante reagenti chimici, ampi frammenti dell’opera “De Republica” di Cicerone.
Per l’occasione (che fece molto scalpore), Giacomo Leopardi (1798-1837) scrisse l’ode “Ad Angelo Mai quand’ebbe trovato i libri di Cicerone della Repubblica”.
Trascrivo l’ode, in italiano (il cui linguaggio nel frattempo è divenuto arcaico) e nella sua traduzione in Esperanto.
Allego:
– un francobollo italiano del 1937, per il primo centenario della morte di Giacomo Leopardi;
– la copertina del volume di Nicolino Rossi “Giacomo Leopardi – Kantoj”, con la versione in Esperanto di tutti i “Canti” di Leopardi.
III
AD ANGELO MAI
quand’ebbe trovato i libri di Cicerone della Repubblica
Italo ardito, a che giammai non posi
di svegliar dalle tombe
i nostri padri? Ed a parlar gli meni
a questo secol morto, al quale incombe
5 tanta nebbia di tedio? E come or vieni
sì forte a’ nostri orecchi e sì frequente,
voce antica de’ nostri,
muta sì lunga etade? E perché tanti
risorgimenti? In un balen feconde
10 venner le carte; alla stagion presente
i polverosi chiostri
serbaro occulti i generosi e santi
detti degli avi. E che valor t’infonde,
italo egregio, il fato? O con l’umano
15 valor forse contrasta il fato invano?
Certo senza de’ numi alto consiglio
non è ch’ove più lento
e grave è il nostro disperato obblio,
a percoter ne rieda ogni momento
20 novo grido de’ padri. Ancora è pio
dunque all’Italia il cielo; anco si cura
di noi qualche immortale:
ch’essendo questa o nessun’altra poi
l’ora da ripor mano alla virtude
25 rugginosa dell’itala natura,
veggiam che tanto e tale
è il clamor de’ sepolti, e che gli eroi
dimenticati il suol quasi dischiude,
a ricercar s’a questa età sì tarda
30 anco ti giovi, o patria, esser codarda.
Di noi serbate, o gloriosi, ancora
qualche speranza? In tutto
non siam periti? A voi forse il futuro
conoscer non si toglie. Io son distrutto
35 né schermo alcuno ho dal dolor, che scuro
m’è l’avvenire, e tutto quanto io scerno
è tal che sogno e fola
fa parer la speranza. Anime prodi,
ai tetti vostri inonorata, immonda
40 plebe successe; al vostro sangue è scherno
e d’opra e di parola
ogni valor; di vostre eterne lodi
né rossor più né invidia; ozio circonda
i monumenti vostri; e di viltade
45 siam fatti esempio alla futura etade.
Bennato ingegno, or quando altrui non cale
de’ nostri alti parenti,
a te ne caglia, a te cui fato aspira
benigno sì che per tua man presenti
50 paion que’ giorni allor che dalla dira
obblivione antica ergean la chioma,
con gli studi sepolti,
i vetusti divini, a cui natura
parlò senza svelarsi, onde i riposi
55 magnanimi allegràr d’Atene e Roma.
Oh tempi, oh tempi avvolti
in sonno eterno! Allora anco immatura
la ruina d’Italia, anco sdegnosi
eravam d’ozio turpe, e l’aura a volo
60 più faville rapia da questo suolo.
Eran calde le tue ceneri sante,
non domito nemico
della fortuna, al cui sdegno e dolore
fu più l’averno che la terra amico.
65 L’averno: e qual non è parte migliore
di questa nostra? E le tue dolci corde
susurravano ancora
dal tocco di tua destra, o sfortunato
amante. Ahi dal dolor comincia e nasce
70 l’italo canto. E pur men grava e morde
il mal che n’addolora
del tedio che n’affoga. Oh te beato,
a cui fu vita il pianto! A noi le fasce
cinse il fastidio; a noi presso la culla
75 immoto siede, e su la tomba, il nulla.
Ma tua vita era allor con gli astri e il mare,
ligure ardita prole,
quand’oltre alle colonne, ed oltre ai liti
cui strider l’onde all’attuffar del sole
80 parve udir su la sera, agl’infiniti
flutti commesso, ritrovasti il raggio
del Sol caduto, e il giorno
che nasce allor ch’ai nostri è giunto al fondo;
e rotto di natura ogni contrasto,
85 ignota immensa terra al tuo viaggio
fu gloria, e del ritorno
ai rischi. Ahi ahi, ma conosciuto il mondo
non cresce, anzi si scema, e assai più vasto
l’etra sonante e l’alma terra e il mare
90 al fanciullin, che non al saggio, appare.
Nostri sogni leggiadri ove son giti
dell’ignoto ricetto
d’ignoti abitatori, o del diurno
degli astri albergo, e del rimoto letto
95 della giovane Aurora, e del notturno
occulto sonno del maggior pianeta?
Ecco svaniro a un punto,
e figurato è il mondo in breve carta;
ecco tutto è simile, e discoprendo,
100 solo il nulla s’accresce. A noi ti vieta
il vero appena è giunto,
o caro immaginar; da te s’apparta
nostra mente in eterno; allo stupendo
poter tuo primo ne sottraggon gli anni;
105 e il conforto perì de’ nostri affanni.
Nascevi ai dolci sogni intanto, e il primo
Sole splendeati in vista,
cantor vago dell’arme e degli amori,
che in età della nostra assai men trista
110 empièr la vita di felici errori:
nova speme d’Italia. O torri, o celle,
o donne, o cavalieri,
o giardini, o palagi! a voi pensando,
in mille vane amenità si perde
115 la mente mia. Di vanità, di belle
fole e strani pensieri
si componea l’umana vita: in bando
li cacciammo: or che resta? Or poi che il verde
è spogliato alle cose? Il certo e solo
120 veder che tutto è vano altro che il duolo.
O Torquato, o Torquato, a noi l’eccelsa
tua mente allora, il pianto
a te, non altro, preparava il cielo.
Oh misero Torquato! il dolce canto
125 non valse a consolarti o a sciorre il gelo
onde l’alma t’avean, ch’era sì calda,
cinta l’odio e l’immondo
livor privato e de’ tiranni. Amore,
amor, di nostra vita ultimo inganno,
130 t’abbandonava. Ombra reale e salda
ti parve il nulla, e il mondo
inabitata piaggia. Al tardo onore
non sorser gli occhi tuoi; mercè, non danno,
l’ora estrema ti fu. Morte domanda
135 chi nostro mal conobbe, e non ghirlanda.
Torna torna fra noi, sorgi dal muto
e sconsolato avello,
se d’angoscia sei vago, o miserando
esemplo di sciagura. Assai da quello
140 che ti parve sì mesto e sì nefando,
è peggiorato il viver nostro. O caro,
chi ti compiangeria,
se, fuor che di se stesso, altri non cura?
Chi stolto non direbbe il tuo mortale
145 affanno anche oggidì se il grande e il raro
ha nome di follia;
né livor più, ma ben di lui più dura
la noncuranza avviene ai sommi? O quale,
se più de’ carmi, il computar s’ascolta,
150 ti appresterebbe il lauro un’altra volta?
Da te fino a quest’ora uom non è sorto,
o sventurato ingegno,
pari all’italo nome, altro ch’un solo,
solo di sua codarda etate indegno
155 Allobrogo feroce, a cui dal polo
maschia virtù, non già da questa mia
stanca ed arida terra,
venne nel petto; onde privato, inerme,
(memorando ardimento) in su la scena
160 mosse guerra a’ tiranni: almen si dia
questa misera guerra
e questo vano campo all’ire inferme
del mondo. Ei primo e sol dentro all’arena
scese, e nullo il seguì, che l’ozio e il brutto
165 silenzio or preme ai nostri innanzi a tutto.
Disdegnando e fremendo, immacolata
trasse la vita intera,
e morte lo scampò dal veder peggio.
Vittorio mio, questa per te non era
170 età né suolo. Altri anni ed altro seggio
conviene agli alti ingegni. Or di riposo
paghi viviamo, e scorti
da mediocrità: sceso il sapiente
e salita è la turba a un sol confine,
175 che il mondo agguaglia. O scopritor famoso,
segui; risveglia i morti,
poi che dormono i vivi; arma le spente
lingue de’ prischi eroi; tanto che in fine
questo secol di fango o vita agogni
180 e sorga ad atti illustri, o si vergogni.
Giacomo Leopardi
°°°°°
III
AL ANGELO MAI
post kiam li malkovris la librojn de Cicerono pri “La Respubliko”
Italo brava, kial vi el tomboj
ne ĉesas veki tiun
patraron nian ? Ilin vi alspronas
vorti al ĉi jarcento morta, kiun
5 alŝvebas tednebul’? Kaj kiel sonas
nun tiom forta, vi, kaj ripetkria
prapatra voĉ’ antikva,
muta longtempe? Kaj da releviĝoj
kial abundo? Fulme nin aliras
10 librar’ fekunda; al sezono nia
la polvoplenaj klostroj
kaŝite gardis noblajn eldir-riĉojn
sanktajn de l’ avoj. Kia, vin inspiras
fatovalor’, Italo? Aŭ ĉu eble
15 al homvalor’ kontrastas fato feble?
Certe sen alta, dia konsildono,
kiam pli pezas sente
nia forges’ kaj lante malŝatatas,
ne venas skui nin ĉiumomente
20 nova krio prapatra. Plu kompatas
al Itali’ ĉielo. Plu koncerna
pri ni kelk eternulo:
ĉar jen la horo, ne cetera
por re-almani lukte pri virtmiroj
25 rustintaj de l’ natur’ italeterna,
aŭdas ni, ke l’ ululo
tiomas de l’ sepultaj, el subtera
forges’ preskaŭ reveni heroviroj
por esplori ĉe nia epok’ tarda
30 ĉu estu, vi Patrio, plu kovarda.
De ni, vi l’ gloraj, gardas plu esperon?
Ĉu estas ni en ĉio
pereintaj? Al vi eble l’ futuron
plu koni konsentitas? Rompis
35 tio min, nek doloro ĉesas, ĉar obskuron
vartas estonto mia, kion mi
distingas revfabelo
ŝajnigas la esperon. Bravanimaj,
en viaj domoj fia, senhonora
40 plebo postvivis; vian sangon kri’
parola kaj verkbelo
mokis valore; nek viaj sublimaj
gloroj envion, honoron nutris; vora
senag’ ĉirkaŭas viajn verkojn; fie
45 ni ekzemplas al postepok’ racie.
Klera geni’, se homojn ne koncernas
niaj prapatroj altaj,
al vi plej gravas, ĉar vin fat’ alspira
benignas kaj per vi ŝajnas alsaltaj
50 nin tiuj tagoj, kiam el misbrila
forges’ jarcenta kapon suprentiris,
per la studoj sepultaj,
la olduloj diecaj, de naturo
kaŝe inspirtrafitaj, kies helon
55 kleran kaj Romo kaj Aten’ admiris.
Ho ve, tempoj envultaj
al dorm’ eterna! Tian nematuro
plu plagis Italion, plu misŝvelon
agturpan vartis ni, kaj tra l’aero
60 scintilis flam’ el ĉi fervora tero.
Estis varmaj la cindroj viaj sanktaj,
senjuga malamiko
de fortuno, al kies pen’ malŝata
estis Hadeso pli ol ter’ amiko.
65 Hadeso: ĉu ne part’ pli dezirata
ol la nia? Kaj viaj dolĉaj kordoj
ankoraŭ tremsonoras
de via dekstra tuŝo, vi misfata
amanto. El doloro, ve, estiĝas
70 la kant’ itala. Tamen malpli l’ mordoj
mavaj peze doloras
ol tedo nin droniga. Vi beata,
kiun vivtenis ploro! Ĉe ni riĉas
stringa l’ enuo: apud ĉia nio
75 sidas lulile, tombe la nenio.
Sed via vivo kun la mar’ kaj astroj
fluis, brava Liguro,
kiam trans la kolonoj kaj la bordoj
kie siblon ĉe l’ sunoplonĝa kuro,
80 ŝajnis aŭdi vespere, al ondhordoj
senlimaj flose, vin radie oris
la sun’ falinta, l’ tago
ĵusa, kiu ĉi-plage ekalfundas;
rompite de natur’ kontrasto ĉia,
85 vastnekonata lando vin prigloris
vojaĝe, riska ago
revene. Ho ve. kiam nin inundas
kono, ol kreski ŝrumpas mondo tia,
pli vasta ŝajnas mar’, ĉiel’ kaj tero
90 al bebokul’, ol al saĝula klero.
Niaj revoj gajsentaj kien iris
pri la loko arkana
de nekonataj gentoj, aŭ de l’ taga
loĝej’ de astroj, aŭ de l’ lit’ lontana
95 de la juna Aŭroro, aŭ de l’ svaga
dumnokta dormo de la ĉefplanedo?
Jen ĉio ekvanuis
kaj jen mondo bildiĝas etamape;
ĉio similas, kaj per plumalkovro,
100 nur la nenio kreskas. Tiu kredo
memtrompa tuj forfluis
ĉe l’ verapero; nia mens’ eskape
de vi eterne disas; via povo
al ni sorĉa tra l’ jaroj sin estingis,
105 kaj nia vivkonsol’ al mort’ atingis.
Dume al dolĉaj revoj vi naskiĝis
kaj brilis suno dista
al vi, bardo de l’ amo kaj armiloj,
kiuj en aĝ’ ol nia malpli trista
110 plenigis vivon per eraraj briloj:
nova esper’ itala. Ho punĉeloj,
turoj, ho kavaliroj,
ho damoj kaj ĝardenoj! Vin pensante
en mil vanaj delicoj sin disperdas
115 ĉi mia menso. El vanecaj beloj,
fabloj, strangaj pensmiroj
konsistis homa vivo: forpuŝante
ilin ni ĉasis: kio nun? Nun verdas
esperoĉarm’ ne plu? Jen certe nuras
120 vidi, ke ĉio vanas, nur sufer’ sekuras.
Ho Torquato, al ni jam via alta
menso, al vi la ploro.
alio ne, pretiĝis far ĉielo.
Ho mizera Torquato! L’ kantsonoro
125 ne povis vin konsoli nek korgelo
fluiĝis, ĉar animon vian sunan
hato kaj fimalŝato
kortega kaj l’ tirana stringis. Arda
Amor’, de nia viv’ tromp-lasta plago
130 forlasis vin. Reala ombro bruna
ŝajnis al vi l’ nenio, kaj l’ mondstato
lok’ neloĝata. Al honoro tarda
via rigard’ ne ĝisis, ne damaĝo,
sed bono via hor’ ekstrema. Morto
135 vin laŭrokronis, ne l’ poeta vorto.
Revenu, do, al ni, el tombo muta
ekstare nin alkriu,
se angoron vi celas, ho mizera
ekzemplo de fiŝanco. Tre ol tiu,
140 kiu al vi tristmorna kaj sufera
ŝajnis, jen nia viv’ pli fias. Kara,
kiu prikompatus vin
se, krom sin mem, neniu vin pritraktas?
Kiu ne dirus stulta penon vian
145 mortalan eĉ ĉi-tage, se l’ o rara
kaj granda nomas sin
frenezo; sed neglekto pli kompaktas
dure ol hato al la grandaj? Kian,
se pli ol versoj komputad’ resonas,
150 laŭron al vi ĉi-foje ni proponas?
Post vi ĝis nun estiĝis ne la homo,
ho mizersorta bardo,
inda je l’ nom’ itala, krom la nura,
nur neinda je sia tempkovardo,
155 Piemontan’ fiera, kies pura
virovirtem’ devena el ĉielo,
ne el ĉi laca lando
seka, ĉe li brustloĝis: tial li
(memorinda bravec’) ekmovis scene
160 militon al tiranoj: vortduelo
iĝu ĉi militskando
sur tiu vana kamp’ al kolerkri’
de l’ mondo. Li tutsola surarene
unue luktis nesekvate, ĉar
165 nin premas fie muta la senfar’.
Disdegne agovibra, li la vivon
pasigis senmakula,
kaj morto savis lin el mavoj pliaj.
Viktoro mia, ĉi epok’ pigrula,
170 ĉi land’ al vi ne taŭgis, sed alia
epok’ kaj tero pli. Ni de senflama
sato vivas missortaj
ĉe mezvaloro: sinkis la klermensa
kaj sin levis la grego al nivelo
175 mondegaliga. Malkovranto fama,
daŭrigu: vi veku l’ mortajn,
ĉar dormas la vivantoj; per intensa
vibro armu hero-langojn: fincelo
de ĉi kota jarcent’ iĝu sopiro
180 al plej noblaj vivagoj, aŭ hontspiro.
Giacomo Leopardi, trad. Nicolino Ross
(el “Giacomo Leopardi: Kantoj”,
Rolando, Napoli 2012, p. 48-542).