Il canto XXIII dell’Inferno di Dante Alighieri (il penultimo di quella Cantica della “Divina Commedia”) presenta i traditori della Patria, in particolare il Conte Ugolino della Gherardesca (1210-1289).

it.wikipedia.org/wiki/Ugolino_della_Gherardesca 

Mentre esistono documenti che provano l’esistenza storica del Conte, la leggenda intorno alla sua detenzione nella Torre pisana detta “della Muda” o “della Fame”, e soprattutto riguardo alle circostanze della sua morte, trova riscontro soltanto nei versi di Dante.

In particolare, è controversa l’interpretazione da dare all’espressione dantesca “Poscia, più che ‘l dolor, poté ‘l digiuno”: tradizionalmente, si ritiene che questo indichi che il Conte Ugolino, vinto dalla fame, abbia mangiato i propri figli; ma la frase è ambigua, e potrebbe benissimo significare che, alla fine, il Conte Ugolino sia morto sopraffatto dalla fame (“il digiuno”) più che dal dolore.

La Torre pisana in cui il Conte Ugolino sarebbe stato rinchiuso con i figli (nell’immagine, da una vecchia cartolina) ospita attualmente la Biblioteca della Scuola Normale Superiore, ed è visitabile gratuitamente, su prenotazione. Tra l’altro, sono presenti pregevoli edizioni antiche e illustrate della Divina Commedia, e di altre opere nate intorno al racconto leggendario del Conte Ugolino.

Trascrivo l’episodio dantesco, in italiano e in una (la meno nota) delle quattro traduzioni in Esperanto.

---

INFERNO – CANTO XXXIII

La bocca sollevò dal fiero pasto

quel peccator, forbendola a’ capelli

3 del capo ch’elli avea di retro guasto.

Poi cominciò: «Tu vuo’ ch’io rinovelli

disperato dolor che ‘l cor mi preme

6 già pur pensando, pria ch’io ne favelli.

Ma se le mie parole esser dien seme

che frutti infamia al traditor ch’i’ rodo,

12 parlar e lagrimar vedrai insieme.

Io non so chi tu se’ né per che modo

venuto se’ qua giù; ma fiorentino

15 mi sembri veramente quand’io t’odo.

Tu dei saper ch’i’ fui conte Ugolino,

e questi è l’arcivescovo Ruggieri:

18 or ti dirò perché i son tal vicino.

Che per l’effetto de’ suo’ mai pensieri,

fidandomi di lui, io fossi preso

21 e poscia morto, dir non è mestieri;

però quel che non puoi avere inteso,

cioè come la morte mia fu cruda,

24 udirai, e saprai s’e’ m’ha offeso.

Breve pertugio dentro da la Muda,

la qual per me ha ‘l titol de la fame,

27 e che conviene ancor ch’altrui si chiuda,

m’avea mostrato per lo suo forame

più lune già, quand’ io feci ‘l mal sonno

30 che del futuro mi squarciò ‘l velame.

Questi pareva a me maestro e donno,

cacciando il lupo e ‘ lupicini al monte

33 per che i Pisan veder Lucca non ponno.

Con cagne magre, studiose e conte

Gualandi con Sismondi e con Lanfranchi

36 s’avea messi dinanzi da la fronte.

In picciol corso mi parieno stanchi

lo padre e ‘ figli, e con l’agute scane

39 mi parea lor veder fender li fianchi.

Quando fui desto innanzi la dimane,

pianger senti’ fra ‘l sonno i miei figliuoli

42 ch’eran con meco, e dimandar del pane.

Ben se’ crudel, se tu già non ti duoli

pensando ciò che ‘l mio cor s’annunziava;

45 e se non piangi, di che pianger suoli?

Già eran desti, e l’ora s’appressava

che ‘l cibo ne solea essere addotto,

48 e per suo sogno ciascun dubitava;

e io senti’ chiavar l’uscio di sotto

a l’orribile torre; ond’ io guardai

nel viso a’ mie’ figliuoi sanza far motto.

Io non piangea, sì dentro impetrai:

piangevan elli; e Anselmuccio mio

51 disse: “Tu guardi sì, padre! che hai?”.

Perciò non lagrimai né rispuos’io

tutto quel giorno né la notte appresso,

54 infin che l’altro sol nel mondo uscìo.

Come un poco di raggio si fu messo

nel doloroso carcere, e io scorsi

57 per quattro visi il mio aspetto stesso,

ambo le man per lo dolor mi morsi;

ed ei, pensando ch’io ‘l fessi per voglia

60 di manicar, di subito levorsi

e disser: “Padre, assai ci fia men doglia

se tu mangi di noi: tu ne vestisti

63 queste misere carni, e tu le spoglia”.

Queta’mi allor per non farli più tristi;

lo dì e l’altro stemmo tutti muti;

66 ahi dura terra, perché non t’apristi?

Poscia che fummo al quarto dì venuti,

Gaddo mi si gittò disteso a’ piedi,

69 dicendo: “Padre mio, ché non m’aiuti?”.

Quivi morì; e come tu mi vedi,

vid’io cascar li tre ad uno ad uno

72 tra ‘l quinto dì e ‘l sesto; ond’ io mi diedi,

già cieco, a brancolar sovra ciascuno,

e due dì li chiamai, poi che fur morti.

75 Poscia, più che ‘l dolor, poté ‘l digiuno».

Quand’ ebbe detto ciò, con li occhi torti

riprese ‘l teschio misero co’ denti,

78 che furo a l’osso, come d’un can, forti.

Ahi Pisa, vituperio de le genti

del bel paese là dove ‘l sì suona,

81 poi che i vicini a te punir son lenti,

muovasi la Capraia e la Gorgona,

e faccian siepe ad Arno in su la foce,

84 sì ch’elli annieghi in te ogne persona!

Che se ‘l conte Ugolino aveva voce

d’aver tradita te de le castella,

87 non dovei tu i figliuoi porre a tal croce.

Innocenti facea l’età novella,

novella Tebe, Uguiccione e ‘l Brigata

90 e li altri due che ‘l canto suso appella.

Dante Alighieri

°°°°°

INFERO, KANTO 33-A

Forlevis buŝon el la bruta manĝo

jen la pekul’, viŝante ĝin per haroj

de l’ kap’, difektigita malantaŭe.

Li diris poste: «Volas vi novigi

doloron malesperan korpremantan

jam eĉ en penso antaŭ ol mi diras.

Se tamen vortoj miaj estu semo

de malnobleg’ al perfidul’ mordata,

vi kune vidos plori kaj paroli.

Vin mi ne konas nek mi scias kial

ĉi tien venis vi, sed Firencano

vi vere ŝajnas, kiam mi vin aŭdas.

Do sciu ke Graf’ Ugolin’ mi estis,

kaj tiu Ruĝier’ ĉefepiskopo;

najbar’, mi kial tia estas, aŭdu:

mi, kiel pro konsiloj liaj falsaj

al li fidinte, estis mi kaptata

kaj mortigata, diri ne necesas.

Sed kion vi neniel povis aŭdi,

kruela kial estis ja mort’ mia,

do aŭdu kaj ekkonu l’ ofendegon.

Malgranda tru’ en la malliberejo

pro mi havanta de l’ Malsato nomon,

(aliajn ĝi ankoraŭ post entenos),

al mi montrita estis tra l’ boraĵo

jam multajn lunojn kiam sonĝ’ terura

al mi vualon ŝiris de l’ estonto.

Jen tiu al mi ŝajnis gvid’ kaj estro

ĉasanta lupon kun idar’ al monto

pro kiu Piz’ ne povas vidi Lukka’n.

Ĉashundoj kun maldikaj, ruzaj, viglaj

Gvalandi’n kun Sismondi kaj Lanfranki

li antaŭ frunt’ metinta estis sia.

Post ir’ mallonga ŝajnis al mi lacaj

idar’ kaj patro, kaj per l’ akraj dentoj

ŝiratajn vidis mi iliajn flankojn.

Ekvekiĝinte antaŭ la mateno

mi aŭdis miajn kunestantajn filojn

en duondormo plore peti panon.

Kruela vi se vi jam ne kompatas

pensante kion antaŭsentis koro!

Kaj se ne ploras vi, pro ki’ vi ploros?

Vekiĝis ni jam, kaj proksimiĝis

la hor’ kutima de la manĝalporto,

kaj pro farita sonĝo ĉiu dubis.

Kaj aŭdis mi najladi suban pordon

de l’ abomena tur’, pro ki’ rigardis

senvorte mi la filojn en vizaĝon.

Ne ploris mi sed eĉ ŝtoniĝis kore,

ploregis ili, kaj Anselĉjo mia:

“Vi ŝajnas tiel stranga, Patro, kial?”.

Ne larmis tamen mi, nek mi respondis

la tutan tagon, nokton kaj sekvantan

ĝis la morgaŭa Sun’ al mond’ aperis.

Eniris kiam iom da radio

doloran en karceron kaj mi vidis

en kvar vizaĝoj mian mem mienon,

mi ambaŭ manojn pro doloro mordis.

Kredante ili ke pro manĝbezono

mi faris tion, kune tuj leviĝis

kaj diris: “Patro, malpli ni suferos

se manĝos vi el ni: al ni vi donis

mizerajn tiujn karnojn, vi reprenu”.

Mi ĉesis do por ilin kvietigi;

du tagojn dume ĉiuj restis mutaj.

Ve! Kruel’ ter’, vi kial ne fendiĝis!

Al kvara tago kiam ni alvenis

sin ĵetis Gaddo al piedoj miaj

dirante: “Patro, ĉu vi min ne helpas?”.

Li mortis tie. Kiel vi min vidas

mi vidis fali la tri unuope

dum kvara tag’ kaj sesa, kaj jam blinda

sur ĉiu mi treniĝis palpetante,

kaj vokis mi tri tagojn la mortintojn.

Poste, pli ol dolor’, fastado povis…”.

Dirinte tion, kun l’ okuloj strabaj

kranion li reprenis la mizeran

per dentoj hunde fortaj sur la osto.

Ve Pizo! malhonoro de la gentoj

de l’ bela lando, kie sì belsonas,

najbaroj ĉar vin puni ne rapidas,

Kapraja ekmoviĝu kaj Gorgona,

kaj baru ili Arnon ĉe l’ enfluo

dronigu kaj en vi loĝantojn ĉiujn.

Ĉar se Graf’ Ugolin’ kulpiĝis vere

ke li perfidis vin je la kasteloj

ne devis vi la filojn turmentegi!

(Dante Alighieri, trad. Domenico Rivor,

“L’Esperanto” 11-12/1914, p. 94-96)