Il 5 aprile 2017, parlando del poeta dialettale siciliano Ignazio Buttitta
www.bitoteko.it/esperanto-vivo/2017/04/05/ignazio-buttitta/
ho accennato al fatto che il siciliano è qualcosa di più di un semplice “dialetto”. Ha una lunga tradizione letteraria, dovuta al fatto che tra il 1220 ed il 1250 fiorì a Palermo, alla corte dell’imperatore Federico II di Svevia,
it.wikipedia.org/wiki/Federico_II_di_Svevia
un vasto movimento culturale, alle origini della poesia italiana con la “Scuola Siciliana”, e con influenze sulla lingua dello stesso Dante (ad esempio: Inferno 10,67-69:
Di sùbito drizzato gridò: “Come?
dicesti “elli ebbe”? non viv’elli ancora?
Non fiere li occhi suoi lo dolce lome?
dove quel “lome” non è una licenza poetica per fare la rima forzata con “come”, ma è proprio una parola del linguaggio della Scuola siciliana).
Il dialetto toscano ebbe poi il sopravvento, e divenne il volgare italiano, a seguito della morte dell’imperatore e grazie ai tre grandi toscani Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio e Francesco Petrarca; ma, se la storia fosse andata in altro modo, oggi, in Italia, parlerebbero tutti in siciliano.
Uno dei primi esempi di poesia “siciliana” è un componimento anonimo e senza titolo, databile tra il 1230 e il 1250, conosciuto con il verso iniziale (“Rosa fresca aulentissima”), oppure con il titolo di epoca moderna “Contrasto tra il cavaliere e la dama”, tramandato dal codice Vaticano Latino 3793; l’attribuzione a tale “Cielo d’Alcamo” o “Ciullo d’Alcamo”
it.wikipedia.org/wiki/Cielo_d'Alcamo
è dovuta all’erudito cinquecentesco Angelo Colocci, non si sa sulla base di quali elementi. Tra l’altro, non si sa se l’autore fosse un aristocratico colto (come lascerebbero pensare i latinismi e i provenzalismi, riferibili alla lingua occitana
www.bitoteko.it/esperanto-vivo/2017/09/08/frederic-mistral/
oppure un giullare popolare che vuole sembrare aristocratico.
Tradizionalmente (a partire da Dante Alighieri, che dà questo giudizio nel “De vulgari eloquentia”) si pensa che fosse un aristocratico; ma questa opinione è stata recentemente contestata, in particolare dal Premio Nobel Dario Fo, che nella sua opera “Mistero buffo”
www.liceoartisticosantostefanodicamastra.it/wp-content/uploads/2016/03/le-commedie-di-dario-fo.pdf
dà della poesia una interpretazione anticonformista e dissacrante. In particolare, Dario Fo ha evidenziato come, nella interpretazione tradizionale della critica letteraria, fino a Francesco De Sanctis (1817-1883)
www.bitoteko.it/esperanto-vivo/2017/03/28/francesco-de-sanctis/
e Benedetto Croce (1866-1952), non abbia senso l’affermazione con cui si apre il “Contrasto”:
Rosa fresca aulentissima, c’appar’inver la state,
le donne ti disiano, pulzelle e maritate.
[Rosa fresca e profumata che appari verso l’estate,
le donne ti desiderano, nubili e maritate].
Infatti, si domanda Dario Fo, come possono le donne desiderare questa “rosa”?
L’enigma si può risolvere in tre modi:
1- interpretando la frase, con un artifizio logico e linguistico, come se dicesse “sei talmente bella, come una rosa fresca e profumatissima, che tutte le donne vorrebbero somigliare a te” (questa è la versione che viene data, pudicamente, nelle scuole italiane);
2- ritenendo che il termine “rosa” sia un eufemismo per indicare l’organo sessuale maschile (e non è da sottovalutare, al riguardo, che in siciliano “ciullo” significa proprio questo, per cui acquisterebbe senso anche il nome del poeta);
3- in modo ancor più sconvolgente per i “benpensanti”, vedendo nella frase un’allusione ad amori saffici ( = sei talmente bella che perfino le donne vorrebbero fare l’amore con te).
Ma godiamoci questa poesia, senza farci tante domande. Il testo originale (con una versione in italiano moderno) può essere letto su
www.classicitaliani.it/contrasto/Contrast_Contini.pdf
Trascrivo la parziale traduzione in Esperanto (14 strofe su 16) di Enrico Dondi, dalla “Itala Antologio” (Antologia italiana), Milano 1987, p. 18-21, ed allego:
– l’immagine del manoscritto originale (codice Vaticano Latino 3793, c. 15r);
– un bel ritratto di Dario Fo.
El la “KONTRASTO INTER AMANTO KAJ DAMO”
I.
Amanto: Parfuma, freŝa rozo, kiu somere floras,
la damoj, ĉu fraŭlinoj, ĉu edzinoj vin favoras;
mildigu mian ardon, se iom vi bonkoras;
al mi ne eblas plu trankvilo ia,
ĉar mi nur pensas vin, ho damo mia.
II.
Damo: Se vi pri mi ĝeniĝas, vi estas sen prudento:
se vi la maron plugus, kaj semus en la vento,
prenus la tutan riĉon de tiu ĉi jarcento
vi ja ne povus min posedi monde;
mi tondus miajn harojn pli volonte.
III.
Amanto: Se vi la harojn tondas, la morton mi preferas,
ĉar de mi la feliĉo, l’ amuzo malaperas:
kiam, ĝardena rozo, mi vidi vin prosperas,
vi donas konsolecon ĉiujn fojojn:
do ni kunligu niajn amo-vojojn.
IV.
Damo: Ke nia am’ ligiĝu, mi tute ne plezuras;
se l’ patro kaj l’ parencoj ĉi tien alveturas,
vin gardu ne kaptiĝi, dum ili vin postkuras:
se venis vi en bona cirkonstanco
atentu, ĉe l’ forir’, pri malbonŝanco.
V.
Amanto: Venante, kion povus parencoj viaj fari?
Per dumil “aŭgustaloj” mi povos ŝirme stari:
la patro min ne tuŝos pro l’ tuta riĉ’ de Bari.
Vivu l’ imperiestro dum ĉiamo!
Ĉu vi komprenas mian diron, damo?
VI.
Damo: Vi estas min ĝenanta sen ĉeso ĉiun horon;
mi havas multan monon, kaj eksterriĉan oron;
se pli ol Saladino posedus vi trezoron,
kaj eĉ se vi superus la Sultanon,
ne povus vi atingi mian manon.
VII.
Amanto: Multaj virinoj estas rezistaj kun malmolo:
ilin la vir’ konvinkas kaj regas per parolo,
kaj faras, ke li havas ilin en sia volo.
Virin’ al viro ne indiferentas;
vin gardu, belulin’: vi poste pentos.
VIII.
Damo: Ĉu penti mi pro tio? Mi mortus pli prefere!
Ne hontos la virinoj pro mia moro vere;
vi paŝis kaj repaŝis hieraŭ dumvespere:
rezignu do, ho vi, kantisto aĉa,
ĉar via dir’ al mi ne estas plaĉa.
IX.
Amanto: Vi kiom da ĉagrenoj en koron metis dense,
kaj mi, de l’ hejm’ irante, turmentas min, eĉ pense!
Neniun el virinoj mi amis pli intense
ol mi vin amas, rozo delikata.
Vi certe al mi estas destinata.
X.
Damo: Se via mi fariĝus, degradon mi ricevus:
por vi belecoj miaj mallerte sin mallevus;
mi tondus la harplektojn, se mi ĝin fari devus,
kaj en monaĥinej’ min fermus tiam,
antaŭ ol tuŝos vi personon mian.
XI.
Amanto: Se vi monaĥiniĝos, virin’ amata forte,
ĉe l’ monaĥej’ monaĥo fariĝos mi samsorte;
por vi mi tolerados eĉ vivi malkomforte.
Matenon kaj vesperon mi kunestos:
en mia superreg’ vi tiam restos.
XII.
Damo: Ve mi, virin’ mizera, pro mia sorto prema!
Ĉu al mi Krist’ altega fariĝos kolerema?
Kial mi renkontiĝis kun jena vir’ blasfema?
Traserĉu vi la teron, tiom grandan,
kaj trovos damon pli ol mi ĉarmantan.
XIII.
Amanto: Tra Kalabri’ mi serĉis, tra Pisa, Lombardio,
Siri’, Konstantinoplo, Ĝenovo, Apulio,
en Germani’, Turkio kaj l’ tuta Barbario,
sed pli ĝentilan damon mi ne vidis:
vi nur en mia kor’ reĝine sidis.
XIV.
Damo: Pro via insistego mi kontraŭstari ĉesos;
ke petu vi patrinon kaj patron, nun necesos.
Preĝejen min konduku, se ili al vi jesos;
min edzinigu antaŭ la popolo,
kaj poste faros mi laŭ via volo.
…………………………………………
Cielo d’Alcamo, trad. Enrico Dondi
(“Itala antologio” 1987, p. 18-21)
