Il 19 dicembre ricorre la morte (nel 1494) del poeta e letterato italiano Matteo Maria Boiardo (1441-1494)
it.wikipedia.org/wiki/Matteo_Maria_Boiardo
famoso soprattutto per il poema cavalleresco “Orlando innamorato”
it.wikipedia.org/wiki/Orlando_innamorato
composto di 4.429 ottave, per un totale di 35.432 versi; e chi sa quanti altri ne sarebbero stati scritti, se le l’opera non fosse rimasta incompiuta per la morte dell’autore.
Nulla è giunto fino a noi della prima edizione (1483) e di quella, postuma, del 1495; il più antico esemplare conosciuto è quello, dell’edizione del 1487, conservato presso la Biblioteca Marciana di Venezia.
Il poema ha soprattutto lo scopo di divertire; fonde il ciclo carolingio (Orlando, Re Artù ed i cavalieri della Tavola rotonda) con le storie d’amore del ciclo bretone, ed utilizza anche fonti classiche (Ovidio, Apuleio, Virgilio).
A questo poema si ispirò Ludovico Ariosto per il suo “Orlando furioso”, che è la continuazione dell’opera di Boiardo, ed oscurò subito la fama di chi lo aveva preceduto.
Il linguaggio utilizzato risente fortemente del volgare settentrionale, in particolare padano (Boiardo era emiliano, quasi al confine con la Lombardia); in epoche successive, vari letterati toscani (in particolare, Francesco Berni
provarono a “riformare” l’opera sulla base del dialetto toscano, ma riuscirono soltanto a stravolgerla.
È ancora aperta la discussione per ricostruire il testo originale, il quale, come detto, è andato perduto; per secoli, gli studiosi hanno fatto riferimento all’edizione curata nel 1588 da Ludovico Domenichini, il quale non solo tradusse in toscano i lombardismi, ma anche intervenne sulla sintassi e addirittura riscrisse intere ottave.
In Esperanto esiste la traduzione (di Clelia Conterno Guglielminetti, “Itala Antologio”, FEI 1987, p. 144-149) delle ottave 38-55 del libro I, canto 18°.
Trascrivo la versione in Esperanto (il testo italiano può essere reperito su
it.wikisource.org/wiki/Orlando_innamorato/Libro_primo/Canto_decimottavo )
ed allego la copertina della “Itala Antologio” (Antologia Italiana) e l’immagine del francobollo italiano del 2016 per la Biblioteca Marciana di Venezia.
El “ORLANDO ENAMIĜINTA”
(libro unua, kanto 18-a, strofoj 38-55)
Duelo inter Orlando kaj Agricane
38. Nek plu vortumis li; glavon eltiris,
Trankeran, kaj Orlando-n brave frontas.
Batalo komenciĝis kaj plu iris,
piki kaj tranĉi ambaŭ tre volontas;
bravec-kapablon ambaŭ jen enspiris,
kiel la libro detale rakontas,
kaj de tagmezo ĝis nigre malhelas,
obstine plu kaj plu ili duelas.
39. Sed kiam suno monton preterpasis,
kaj la ĉiel’ per steloj sin ornamis,
Orlando vortojn al la reĝ’ ellasis:
“Kion ni faru? Steloj jam ekflamis”.
Kaj Agricane tuj responde maĉis:
“Ambaŭ ni dormu: la valoro samis;
morgaŭ, kiam la noktaj steloj palos,
en ĉi herbejo ree ni batalos”.
40. Interkonsenta estis la decido.
La ĉevalon laŭvole ĉiu ligis,
kaj ili sin etendis kun konfido,
kvazaŭ antikva paco interligis,
sur verda herbo, en aperta vido.
Ĉe l’ font’ Orlando membrojn ripozigis,
kaj Agricane same, kun diskreto,
sub pino sternas sin en arbareto.
41. Kaj pri temoj al ambaŭ plej konvenaj
rezonadante kune kun fervoro,
Orlando, post rigard’ al la serenaj
ĉieloj: “Kiom belas la laboro –
diris – de l’ Dia reĝo: lumoplenaj
tagoj, arĝenta lun’, steloj el oro,
kaj suno brila: ravas min la sento
per diaj faroj por la homa gento”.
42. Kaj Agricane diris: “Mi komprenas
ke temas nun pri kredo la parolo.
Mi bone de scienco min detenas,
kaj, knabo, mi ne lernis pro malvolo;
rompita unu pedagogo tenas
la kapon, kaj montriĝis la malmolo
de mia brak’ tiela, ke ne plua
estiĝis prov’ de pedagogo dua.
43. Tiel pasigis mi knabecon mian
en ĉasoj, arm-ekzercoj, rajdoprovoj.
Kaj libron prozan, libron poezian
ne studis mi kun kunŝovitaj brovoj.
Al kavaliro korpan forton sian
ekzerci decas, ne poet-eltrovoj.
Por pastro aŭ doktor’ la kler’ utilas:
mi scias nur, ke bone mi armilas”.
44. Orlando: “Celas mi la saman signon:
armil-kapablo viron honorigas
plej multe, sed klerecon ne maldignon
kunportas; male, lin bele florigas;
bovon similas, ŝtonon, blindan lignon
se vir’ ne pensas Lin, kiu estigas.
Kaj sen klero neeblas bona penso
pri alta kaj eterna Dia menso”.
45. Kaj Agricane: “Tre malnoble estas
diskuti jam havante avantaĝon.
Ke mi tute ne kleras, mi atestas,
kaj mi rekonas vian grandan saĝon.
Plua parol’ do sen respondo restas:
se dormi volas vi, dormu plenaĝon;
sed se vi volas plu kun mi rezoni,
pri armoj aŭ pri am’ mi volas koni.
46. Kaj nun respondu al mia demando,
respondu veron vi, honora homo:
ĉu estas efektive vi Orlando
de kiu mondon kuras jam la nomo;
kaj kial, kiam, kiel al ĉi strando
alvenis vi de fora via domo.
Ĉu vi jam enamiĝis? Kavaliro
sen amo estas ja senkora viro”.
47. “Orlando estas mi – grafo rebatis –
kiu sternis Almonte-n kaj Trojano-n.
Pro amo mi soifis kaj malsatis,
ĉi tien pelis min tia malsano.
Kaj, ĉar vi koni ĉion pri mi ŝatis,
sciu, ke mia kor’ kuŝas en mano
de la filino de reĝ’ Galafrone,
loĝanta en Albracca nun persone.
48. Vi patron almilitas furioze
kaj urbojn, landon preni vi deziras.
Mi la filinon svatas serioze,
deziro al ŝi plaĉi min altiras.
Ofte mi rajdis brave batalpoze;
por mia kredo, por honor’ turniras;
konkeri volas nun la belulinon,
kaj plu ne havas ian mi inklinon”.
49. Tuj kiam Agricane plenkonsciis
ke tiu ĉi Orlando vere estas,
Angelica-n amanta, li rabiis,
sed en nokta mallum’ kaŝita restas:
li forte spiris, vangojn ploro striis,
en brusto, en animo fajro nestas;
kaj tiom da ĵaluzo koron vipas,
ke lia vivo morton anticipas.
50. Poste li diris al Orland’: “Pripensu:
tuj kiel ekvidiĝos tagolumo
ĉi ripozon per lukto ni kompensu,
kaj el ni unu teron kalkanumu.
Mi preĝas vin, ke antaŭ ol maldensu
la nokto, mian peton vi plenumu:
la belulinon kiun vi sopiras
al mi vi lasu: tion mi deziras.
51. Mi ne eltenus, dum mi havas vivon,
ke kun mi iu portu al ŝi amon.
Aŭ solvos mi, aŭ vi, l’ alternativon
kaj morgaŭ perdos kun l’ anim’ la damon.
Neniu scios, se vi ĉi deklivon
esceptas kaj arbaran panoramon,
ke vi al mi ŝin lasis kun bedaŭro
en ĉi malgranda lok’ kaj tempodaŭro”.
52. Orlando diris: “Ĉiun mi promeson
ĉiam plenumis, kian ajn mi faris:
sed via peto trafus malsukceson,
eĉ se plenumi ĵure mi deklaris.
Mi povus ŝiri membrojn, se neceson
vi trudis, kaj la lumojn kiuj paris
sub mia frunt’ elŝiri, ŝiri koron,
por Angelica tamen ne l’ adoron”.
53. Reĝ’ Agrican’, kun senmezura ardo,
eĉ ne povas respondon ĉi elteni:
kvankam la nokto nigras, al Bajardo
sin turnas, ĝin surrajdas, kaj mieni
komencas li, fiera la rigardo,
kaj al Orlando kun defio veni,
kriante: “Kavalir’, de l’ kor’ vi pelu
la belulinon, aŭ kun mi duelu”.
54. Orlando jam ekrajdis, ĉar ne fidis
li al pagan’, kiam la reĝ’ ekstaris:
ke la pagano eble lin perfidis
pensante, al batalo sin preparis.
Do li respondis, dum anim’ rigidis:
“Angelica-n mi gardi jam deklaris:
lasi ne povas; povante, ne volas:
aliel havu ŝin, se vi ne molas”.
55. Kiel tempestas maro uragane,
la kavaliroj inter ci ciklonis:
sur verda herbo ili simultane
ĉevalojn tra la nigra nokto spronis;
kaj luna lumo ne radiis vane:
kruele glavoj brilis kaj resonis,
ĉar ĉiu havis forton kaj obstinon…
Sed tie ĉi la kanto trovas finon.
Matteo Maria Boiardo,
trad. Clelia Conterno Guglielminetti
(“Itala antologio” 1987, p. 144-149)
